Sommigen zeggen dat er tegenwoordig zo veel onzin verspreid wordt, dat je door de leugens de waarheid niet meer kunt zien. Waar is de tijd gebleven dat je journalisten, wetenschappers en staatshoofden nog op hun woord kon geloven? Of was het vroeger niet veel anders? In dit boek laat Tom Phillips ons zien dat de mens al sinds het prille begin jokkend door het leven gaat. Waarheid is zijn hilarische opsomming van de meest spectaculaire en fabelachtige leugens uit onze geschiedenis.

Nieuwsgierig? Lees hier alvast een fragment

Voorwoord. Het moment van de waarheid

Je lult uit je nek.

Wacht, niet weggaan! Dat was een oerstomme manier om een boek te beginnen. Sorry.

Ik bedoel het ook helemaal niet persoonlijk. Zeker niet als je dit boek in staat te kijken in een winkel om te zien of je het wilt kopen. Gewoon doen! Koop dat boek! Je bent een verstandig mens! En nog heel geestig en stijlvol ook. Voor de duidelijkheid: er is niet speciaal iets wat jou onbetrouwbaarder dan gemiddeld maakt, of leugenachtiger dan anderen. (Behalve als je toevallig oplichter van beroep bent. In dat geval: hallo daar, volgens mij is hoofdstuk 4 wel iets voor jou.)

Los daarvan lul je toch mooi uit je nek. Je bent een leugenaar, een schadelijke ouwehoer en het kan bijna niet anders of je zit er op honderden manieren naast met allerlei grote en kleine misvattingen over de wereld waarin je leeft. Daar moet je alleen niet al te veel mee zitten, want – en dit is belangrijk – dat geldt voor iedereen. En ik zal het je nóg eerlijker zeggen: het geldt ook voor mij.

Ik wil alleen maar duidelijk maken dat wij mensen dagelijks rondzwemmen in een zee van onzin, halve waarheden en botte leugens. We liegen zelf en anderen liegen tegen ons. Ons hele sociale leven hangt aan elkaar van een gestage stroom leugentjes om bestwil. We worden routineus misleid door politici, media, marketeers en nog vele anderen, en het echte probleem daarbij is dat het werkt. We zijn allemaal zó makkelijk in te pakken met goedgekozen leugentjes. En de leugens die het allerbeste werken zijn misschien wel de leugens die we onszelf vertellen.

Op dit moment kom je overal urgent klinkende waarschuwingen tegen dat we leven in een tijdperk van ‘post-truth’. De uitgever van de Britse Oxford-woordenboeken verkoos ‘posttruth’ in 2016 tot Woord van het Jaar en in 2017 verschenen er in Groot-Brittannië maar liefst drie boeken met de titel PostTruth. Alle drie op dezelfde dag! Politici lijken steeds vaker de waarheid te verdraaien zonder de consequenties daarvan onder ogen te hoeven zien. Het grote publiek ‘heeft genoeg van deskundigen’, zoals ons heel stellig wordt verteld. Internet heeft van ons sociale leven een slagveld van desinformatie gemaakt, waarop we er steeds meer aan gaan twijfelen of ome Jaap wel een echte persoon is of eigenlijk een Russische bot.

In alle eerlijkheid is het best makkelijk te begrijpen waarom mensen denken dat we in een uiterst feitbestendig tijdperk leven. Om een tamelijk flagrant voorbeeld te noemen: op dit moment is er in de VS een president die dagelijks leugens opdist, of misschien zijn het niet eens leugens. Misschien weet hij zelf niet eens wat waar is en wat niet, en kan het hem ook niet genoeg boeien om dat uit te zoeken. Het effect blijft een beetje hetzelfde. Volgens de factcheckers van The Washington Post had Donald Trump op het moment dat ik dit schreef al 10.796 ‘onware of misleidende beweringen’ gedaan in de 869 dagen dat hij president was, na wat ze omschreven als ‘een jaar van bedrog dat zijn weerga niet kent’.

Dat komt neer op een gemiddelde van meer dan tien onwaarheden per dag en zijn maar te stijgen naarmate de tijd verstrijkt. Hij haalde de mijlpaal van vijfduizend leugens dankzij een extra intense uitbarsting van bullshitspuiterij op 7 september 2018, een dag waarop hij maar liefst 125 onware of misleidende beweringen deed (aldus de Post) in slechts twee uur tijd. Dat is meer dan één onwaarheid per minuut. En dat was niet eens zijn oneerlijkste dag, want die dubieuze eer gaat naar 5 november 2018, de vooravond van de Amerikaanse Congresverkiezingen. Op die dag noteerde de Post 139 onjuiste beweringen, verdeeld over drie campagnebijeenkomsten.

Dat is eerlijk gezegd niet bepaald normaal. Maar wil het echt zeggen dat we in een post-truth-tijdperk leven? Mijn antwoord daarop is een ferm nee.

Begrijp me niet verkeerd, je zult mij niet horen beweren dat ons heden níét uit zijn voegen barst van de flauwekul, in allerlei soorten en maten, want dat is natuurlijk zeker het geval! Er is alleen één klein probleempje met het idee dat we in het ‘post-truth-tijdperk’ leven, want dat zou inhouden dat er ooit een ‘truth’-tijdperk is geweest dat nu voorbij is. En, ahum, helaas zijn er bijzonder weinig aanwijzingen dat er ooit zo’n tijdperk is geweest. Het idee dat we onlangs een soort gouden eeuw van gewetensvolle waarheidsgetrouwheid en hartstochtelijke toewijding aan accuraatheid en keiharde bewijzen achter ons hebben gelaten is, bot gezegd, totale bullshit.

Natuurlijk zwerft er momenteel een hoop onzin rond en daar dragen we allemaal op de een of andere manier aan bij, in het groot of in het klein. We hebben allemaal weleens een op niets gebaseerd gerucht helpen verspreiden en we hebben allemaal weleens op die share- of retweetknop gedrukt zonder de feiten te checken, puur omdat het allemaal zo goed aansloot bij onze persoonlijke vooroordelen.

Maar anders dan je overal misschien hoort, zijn we al heel, héél lang zo.

Dat is waar dit boek over gaat: de waarheid en alle ingenieuze manieren waarop de mensheid die in de loop van de geschiedenis heeft weten te omzeilen. Want niets van dit alles is nieuw. Donald Trump is lang niet de eerste politicus die zijn onwaarheden alle kanten op sproeit als een op hol geslagen tuinslang. Voor het verspreiden van onbewezen of zelfs valse geruchten hebben we eerder ook geen Facebookpassword nodig gehad. Zolang er geld te halen viel en er lichtgelovige types te vinden waren om kaal te plukken, zijn er altijd mensen geweest die het geen punt vonden om een beetje creatief met de feiten om te springen en zo een paar centen te verdienen.

Uiteraard is het nooit zo makkelijk geweest als sommigen misschien denken om exact te bepalen wat waar is en wat niet. Bovendien zijn er nog andere vragen, zoals… waar komt onwaarheid vandaan? Zit oneerlijkheid ingebouwd in de mens en in menselijke beschavingen? Zijn mensen de enige wezens die liegen? Dat gaan we uitzoeken in het eerste hoofdstuk, ‘De oorsprong van de firma List & Bedrog’, waarin we de subtiele verschillen tussen ‘leugens’ en ‘bullshit’ zullen verkennen, waarin we zullen stuiten op het onverwachte feit dat niet alle leugentjes ‘om bestwil’ zijn en ons zullen buigen over de angstaanjagende waarheid dat er veel meer manieren zijn om ernaast te zitten dan om gelijk te hebben.

Eeuwenlang vormden de media onze voornaamste bronnen van informatie over de wereld. De journalistiek wordt wel de eerste ruwe versie van de geschiedenis genoemd, maar zoals we zullen zien is het vaak een behoorlijk slechte eerste versie waarbij redacteuren zich soms de haren uit het hoofd trekken. We kijken naar de oorsprong van onze onverzadigbare hang naar nieuws in hoofdstuk 2, ‘Oud nepnieuws’, waar we een dode zullen tegenkomen die verre van dood was en zullen zien dat onze moderne zorgen over onbetrouwbare nieuwsbronnen en informatie-overdoses misschien wel helemaal niet zo modern zijn als we denken.

De nieuwsindustrie had misschien nederige wortels, maar dat is niet lang zo gebleven, want het werd al snel een bedrijfstak die de samenleving en onze kijk op de wereld heel grondig heeft gevormd. Dat wil overigens nog niet zeggen dat het nieuws er betrouwbaarder op werd. Van de grote maanhoax van 1835 (toen de Sun in New York een nationale sensatie veroorzaakte met een reeks van a tot z verzonnen artikelen over de beroemde astronoom Sir John Herschel, die een geavanceerde beschaving ontdekt zou hebben op de maan) tot absolute bullshit over badkuipen, de dagboeken van Hitler en de beruchte kattenseriemoordenaar die de Londense wijk Croydon onveilig maakte: veel van wat wij over de toestand in de wereld gelezen hebben is gewoon grote flauwekul. Daar gaan we wat nader op in in het derde hoofdstuk, ‘Het desinformatietijdperk’.

Niet alleen weten we niet goed wat er in de wereld gebeurt, we zitten er ook nog eens behoorlijk vaak naast als het over de wereld zelf gaat. In hoofdstuk 4, ‘Geografisch gelul’, ondernemen we een reis door een paar eeuwen ‘creatieve aardrijkskunde’, om het zo maar eens te zeggen. Enorme bergketens die nooit bestaan hebben, onwaarschijnlijke verhalen over mythische landen, ontdekkingsreizigers die de gebieden die ze naar eigen zeggen hadden ontdekt misschien wel nooit bezocht hebben… Hier zullen we zien hoe onze landkaarten zijn vervormd door het feit dat het vroeger behoorlijk lastig was om de boel te gaan controleren als mensen gewoon allerlei verzinsels vertellen over de andere kant van de wereld.

Dat laatste is een dingetje dat grondig is uitgebuit door een man – mogelijk de grootste zwendelaar aller tijden – die een heel land beduvelde en een compleet ander land verzon. Deze man was nog maar één van de oplichters en megafantasten die we zullen tegenkomen in het volgende hoofdstuk, ‘Het grote scam-manifest’, waarin we onze eeuwige fascinatie voor bedriegers zullen behandelen. Van de verbluffend simpele oplichterstruc van zwendelaar par excellence Wiliam Thompson, van de Sovjet-bedrieger die de bureaucratie naar zijn hand zette tot de Française die zich decennialang in de hoogste kringen kon ophouden dankzij de onbekende inhoud van een mysterieuze kluis – in dit hoofdstuk trekken we de ongelooflijkste charlatans uit de geschiedenis na en stellen we de vraag: hoeveel van dat alles was bedrog en hoeveel ervan geloofden ze zelf?

Als er één ding is dat iedereen over politici weet, is het wel dat ze liegen. De leiders van onze glorieuze naties zijn niet altijd even eerlijk tegen ons. Als we helemaal eerlijk willen blijven ten opzichte van (sommige) politici is dat misschien een beetje oneerlijk, maar de onwaarheden van het politieke bedrijf verdienen niettemin hun eigen hoofdstuk. In ‘De leugen regeert’ bekijken we de niet al te edele kunst van het politieke bedrog: van spindoctors tot complottheorieën en van mislukte doofpotaffaires tot oorlogspropaganda.

Als er ergens iets te verdienen valt, zal er altijd iemand zijn die de waarheid daar wel een beetje voor wil verdraaien. In ‘Schimmige handeltjes’ kijken we naar twee grote boosdoeners: de handel en de gezondheidszorg. Het zakenleven steunt al vanaf het begin van de geschiedenis op klein en groot bedrog, van de oude Mesopotamische koperhandelaar Ea-nasir, die geld aannam maar het beloofde koper nooit leverde (wat leidde tot de eerste klantenklaagbrieven die we kennen) tot Whitaker Wright, die in de negentiende eeuw fortuin maakte met grootschalige fraude. Bovendien komen we een paar historische kwakzalvers tegen, van de beruchte nieuwe-mediapionier met politieke aspiraties – die rijk werd door bokkentestikels te implanteren bij impotente mannen – tot de man wiens naam de geschiedenis in ging omdat hij per ongeluk het fenomeen hypnose uitvond, terwijl hij iets heel anders voor elkaar probeerde te krijgen.

Tegen die tijd zullen we heel wat van de meest indrukwekkende leugenaars uit de geschiedenis ontmoet hebben, maar als je denkt dat leugenaars ons enige probleem zijn, dan staat je een flinke teleurstelling te wachten. Het blijkt dat mensen, als ze de koppen even bij elkaar steken, heel goed allerlei mythen in het leven kunnen roepen. In ‘Alledaagse misvattingen’ zullen we zien hoe manieën, paniekzaaierij en massahysterie ertoe kunnen leiden dat we de gekste dingen gaan geloven, van de spookachtige luchtschepen die Groot-Brittannië teisterden tot het opmerkelijk algemeen voorkomende geloof in penisdiefstal en van zoektochten naar monsters in Amerikaanse bossen tot… nou ja, letterlijke heksenjachten. Als het op leven in waarheid aankomt, blijken we onze eigen ergste vijand te zijn.

In het laatste hoofdstuk, ‘Op naar een waardere toekomst’, zullen we de vraag stellen wat we hier zelf aan kunnen doen. Als ons leven al sinds het begin van de geschiedenis wordt beheerst door leugens en onzin, wat betekent dat dan voor de kennisindustrie? Voor dingen als wetenschap en geschiedschrijving en al die andere manieren waarmee we feitelijke kennis over de wereld proberen te vergaren? Zijn we gedoemd voor eeuwig te blijven rondwaren in een mistig moeras van desinformatie of kunnen we met zijn allen stappen ondernemen om de slinger weer een beetje te laten terugslaan naar de eerlijke waarheid?

Dit boek neemt je mee op een busreisje langs de ongelooflijkste leugens, de krankzinnigste onzin en de meest hardnekkige onwaarheden uit de geschiedenis. Veel van wat je hier kunt lezen is werkelijk niet te geloven en toch hebben mensen het ooit geloofd. Aan het eind van dit boek zul je begrijpen waarom er nooit een tijdperk van waarheid is geweest en zul je een nieuw soort waardering krijgen voor het schitterende spectrum van nonsens dat wij als soort hebben weten te produceren. Om kort te gaan: dit boek zal een beter, slimmer en aantrekkelijker mens van je maken.

Echt waar. Of denk je soms dat ik lieg?