Hoe ontstaat complotdenken en wat zijn de gevolgen? Hoe gevaarlijk is complotdenken? Geloven mensen dankzij internet en sociale media nu sneller in complottheorieën?

Het heeft invloed op de vraag of mensen zich laten vaccineren, of ze duurzaamheid nastreven, op welke partij en ze stemmen en meer. Iedereen is tot op zekere hoogte vatbaar voor complotdenken. Het is gradueel, en vaak zijn mensen onzeker over wat ze wel en niet moeten geloven. Het komt niet alleen voor bij groot schalige gebeurtenissen zoals een pandemie of een oorlog, maar ook bij sportwedstrijden, op het werk en in ons persoonlijke leven.

Bestel hier een exemplaar!

Lees hier alvast de eerste pagina’s

1

Een land vol wappies

Als overheidsorganisatie die verantwoordelijk is voor het Amerikaanse ruimtevaartprogramma is NASA een instituut om serieus te nemen. De prestaties van NASA zijn zonder meer indrukwekkend. Dankzij NASA hebben mensen op de maan rondgelopen, draait er al sinds het jaar 2000 een bewoond internationaal ruimtestation in een baan rond de aarde en rijdt er een robotwagentje rond op Mars. Het is dan ook op z’n minst opmerkelijk te noemen dat diezelfde NASA het in 2017 nodig vond om een officieel statement naar buiten te brengen: nee, we laten geen kinderen in het geheim werken op Mars. Er mag dan een robotwagentje op Mars rondrijden, maar er zijn daar geen mensen.

Dit statement was een reactie op een beschuldiging in The Alex Jones Show, van een van de bekendste complotdenkers in de Verenigde Staten. Jones had een voormalige CIA-officier genaamd Robert David Steele te gast. Steele was een hardnekkige complotdenker die beweerde dat NASA in het geheim kinderen naar Mars ontvoert. Het zou daarbij gaan om een reis van in totaal twintig jaar. Eenmaal op Mars aangekomen zouden deze, inmiddels volwassen, kinderen gedwongen worden tot slavenarbeid en seksueel worden uitgebuit. Jones ging grotendeels mee in de aantijgingen. ‘Ik weet dat 90 procent van de Mars-missies geheim zijn en hooggeplaatste nasa-ingenieurs hebben me verteld dat het publiek geen idee heeft,’ was zijn reactie. Diezelfde Alex Jones gelooft overigens niet dat de maanlandingen echt hebben plaatsgevonden. Blijkbaar is de mensheid technologisch niet ver genoeg om naar de maan te gaan, maar is de mensheid in de tussentijd al wel een geheime kolonie op Mars aan het bouwen, compleet met slavernij en gedwongen prostitutie.

De bewering dat NASA kinderen naar Mars ontvoert is niet de enige complottheorie waar David Steele om bekendstond. Hij zat vol met antisemitische complottheorieën, dacht dat de Twin Towers op 11 september 2001 door explosieven zijn ingestort, en steunde de beweringen van Donald Trump dat hij in 2020 de verkiezingen had verloren door stembusfraude. Tijdens de coronapandemie was Steele ervan overtuigd dat COVID-19 een hoax was en was hij fel gekant tegen vaccinatie. Toen Steele zelf in het ziekenhuis belandde omdat hij met covid-19 besmet was, nam hij niets terug van zijn beweringen. ‘Ik laat me niet vaccineren, ook al testte ik positief op wat het ook is dat mensen vandaag de dag “covid” noemen,’ schreef hij in zijn blog op 17 augustus 2021, vergezeld van een foto waarop hij aan de beademing ligt. ‘Het goede nieuws is dat ik dit zal overleven. Binnenkort ben ik hersteld en functioneel.’ Het waren zijn laatst geschreven woorden. David Steele overleed twaalf dagen later aan de gevolgen van COVID-19.

Ook in Nederland doen vaak vergezochte complottheorieën de ronde. Aan het begin van de coronapandemie ging het gerucht dat niet een nieuw virus, maar de straling van het 5G-netwerk de reden was dat mensen ziek werden. Deze theorie was gepopulariseerd door onder anderen de bekende Britse complotdenker David Icke, die insinueerde dat Wuhan niet toevallig de eerste stad was waar het 5G-netwerk was uitgerold (een stelling die overigens behoorlijk misleidend was: naast in Wuhan is het 5G-netwerk ook vroeg uitgerold in Beijing, Shanghai, Guangzhou en diverse andere Chinese steden waar de pandemie pas veel later aankwam). Deze complottheorie heeft activistische groepen ertoe bewogen om meer dan twintig Nederlandse zendmasten in brand te steken. Dergelijke zendmastbranden kwamen ook voor in diverse andere Europese landen, waaronder Engeland en Frankrijk. Onwillekeurig moest ik bij deze branden denken aan Don Quichot: de verwarde ridder uit de roman van Miguel de Cervantes die het gevecht aanging met windmolens, vanuit de overtuiging dat het reuzen waren.

In diezelfde periode, aan het begin van de coronapandemie, ging het gerucht dat Bill Gates met wel heel duistere motieven de pandemie opzettelijk had veroorzaakt. Vroeg of laat zou er namelijk een vaccin op de markt komen en daar zouden dan kleine microchips in zitten. Deze microchips zouden magnetisch zijn en van ieder mens kunnen bijhouden waar ze zich bevinden. Desgewenst zouden de microchips mensen op afstand bestuurbaar kunnen maken en ze in een soort robots veranderen. Deze geruchten namen toe nadat er inderdaad meerdere vaccins tegen corona ontwikkeld waren, en de meest grootschalige vaccinatiecampagne in de geschiedenis van de mensheid in veel landen van start ging. Bill Gates zelf kon de humor wel inzien van deze geruchten. Toen Microsoft in 2022 stopte met Internet Explorer heeft hij getweet dat deze stap noodzakelijk was geworden omdat het bedrijf geen microchips meer overhad na de wereldwijde vaccinatiecampagne.

Sommige complottheorieën zijn totaal absurd en dat maakt het verleidelijk te denken dat er een steekje loszit bij de mensen die erin geloven. Hoewel de term al langer bestond, werd de term ‘wappie’ tijdens de coronacrisis ongekend populair: in 2021 werd het zelfs gekozen tot woord van het jaar door het Genootschap Onze Taal. Wappie refereert aan mensen die in allemaal vergezochte complottheorieën geloven, zoals dat de coronacrisis doelbewust door machthebbers is veroorzaakt, dat het coronavirus niet echt bestaat, of dat er een netwerk van politieke en maatschappelijke elites bestaat dat in het geheim satanische rituelen op kinderen uitvoert. Op social media en internet zijn de ideeën van wappies steeds duidelijker zichtbaar geworden, en de meeste mensen kennen wel een wappie in hun directe omgeving. Het lijkt alsof we leven in een land vol wappies.

Maar hoewel de term wappie lekker in de mond ligt en een gemakkelijk label is, denk ik dat de term een slecht uitgangspunt is om complotdenken echt te begrijpen. Wappie is namelijk een binaire categorie (je bent een wappie of je bent het niet) en suggereert daarmee dat een wappie een ander soort mens is. Wappies geloven in alle krankzinnige complottheorieën die rondwaren op het internet en mensen die geen wappie zijn geloven blijkbaar helemaal nergens in. De waarheid is echter niet zo binair of eenvoudig. Complotdenken is gradueel en kan behoorlijk verschillen; per persoon, per situatie, en per specifieke theorie. Sommige mensen geloven meer in complottheorieën dan andere mensen, en als je in één specifieke complottheorie gelooft is de kans groter dat je ook in een reeks andere complottheorieën gelooft. Maar die vlieger gaat niet altijd op. Er zijn genoeg mensen die heilig geloven dat de aanslagen van 11 september 2001 het werk waren van de Amerikaanse overheid en tegelijkertijd de theorie dat de aarde plat is klinkklare onzin vinden. Soms geloven mensen een complottheorie helemaal niet of helemaal wel; soms denken mensen dat een theorie mogelijk maar niet 100 procent zeker waar is; en soms hebben mensen geen idee wat ze wel en niet moeten geloven.

De plausibiliteit van verschillende complottheorieën kan enorm variëren. Theorieën zoals dat het 5G-netwerk de pandemie zou hebben veroorzaakt, dat Bill Gates microchips in de coronavaccins stopt of dat er kinderen als seksslaven naar Mars worden gestuurd, zijn naar elke maatstaf van bewijs en logica belachelijk, maar andere theorieën kunnen best plausibel of zelfs waarschijnlijk zijn. Iedereen vermoedt weleens dat een groep mensen in het geheim samenzweert en de boel belazert. Dat is ook niet zo gek. Geheime afspraken, achterkamertjespolitiek, corruptie en criminele netwerken bestaan gewoon. Niet iedereen is altijd eerlijk. Op het moment dat meerdere mensen besluiten om in het geheim samen te werken en de boel te bedriegen is er sprake van een complot. Het zou naïef zijn om te denken dat echte complotten nooit voorkomen.

Wat is complotdenken precies en wat maakt mensen gevoelig voor complottheorieën? Het uitgangspunt van dit boek is dat complotdenken veel voorkomt onder normale, goed functionerende mensen die het in het leven prima voor elkaar hebben. Complotdenken hangt samen met alledaagse mentale en sociale processen die al zo oud zijn als de mensheid zelf, en die vooral in crisissituaties (zoals een pandemie, een terroristische aanslag of een oorlog) worden aangewakkerd. Hoewel er zeker genoeg te zeggen is over wat complotdenken motiveert en in welke situaties mensen meer of minder gevoelig worden voor complottheorieën, is er niet een heel duidelijk profiel van ‘de’ complotdenker. Complotdenken komt voor onder man en vrouw, jong en oud, arm en rijk, hoog- en laagopgeleid, beroemd en onbekend.

Een stel gekkies?

‘Wappie’ lijkt te suggereren dat er geestelijk iets mis is met complotdenkers; het woord heeft dezelfde connotatie als ‘gekkie’. In de psychologie zijn veel mentale stoornissen bekend, maar zo’n stoornis wordt niet zomaar, over één nacht ijs, op een persoon geplakt. Ieder mens heeft weleens een waanidee, voelt zich weleens boos, verdrietig of juist heel uitgelaten. Dat maakt een persoon niet meteen schizofreen, depressief of manisch. Je kunt pas spreken van een stoornis op het moment dat een bepaalde eigenschap zo sterk aanwezig is en zo het leven van een persoon overheerst, dat het normale dagelijkse functioneren van die persoon substantieel belemmerd wordt. Dus als een persoon dermate vol waanideeën zit, of last heeft van negatieve stemmingen, dat het de relaties, het werk en het welzijn van die persoon voor een langere periode negatief beïnvloedt, kun je aan een stoornis gaan denken.

Natuurlijk bestaan er vrij extreme complotdenkers bij wie je ernstig rekening moet houden met de mogelijkheid dat ze een stoornis hebben. Een voorbeeld is Max van den B., die op een intimiderende manier met een brandende fakkel naar het huis van minister Kaag was gegaan en daar leuzen riep als ‘nsb, weg ermee!’ en ‘Stop deze massamoord!’ Het was een angstige avond voor de minister en haar gezin. De kinderen van de minister waren bang dat hun huis in brand zou worden gestoken. Diezelfde ‘fakkeldrager’ had eerder een topambtenaar met de dood bedreigd na ongefundeerde beschuldigingen van pedofilie. Ook had dezelfde man al voor de deur van minister Hugo de Jonge gestaan – die actie had wat minder impact, aangezien de minister op dat moment niet thuis was. De acties van de fakkeldrager gingen zover dat hij tot een halfjaar cel is veroordeeld. Tijdens de rechtszaak maakte deze man een verwarde indruk en betuigde hij geen enkele spijt. Hij zei bijvoorbeeld: ‘Ik wil licht brengen in de duisternis, ik kom laten zien dat God groter is dan Klaus Schwab van het World Economic Forum en groter dan Bill Gates. Het is mijn plicht Kaag aan te spreken. Ook bij haar deur. Politici moeten uit hun roes komen en een keuze maken. De illuminati maken een grote wereldregering. Het World Economic Forum doet mee en Kaag is daar lid van.’ Tijdens de rechtszaak bleek de fakkeldrager te lijden aan schizofrenie en regelmatig psychoses te hebben.

De vraag is echter niet of er complotdenkers bestaan die een stoornis hebben – natuurlijk bestaan die. De vraag is eerder of een stoornis een noodzakelijke voorwaarde is om in ongefundeerde complottheorieën te geloven. Dat is niet het geval. Als dat zo zou zijn dan zouden we in een behoorlijk gekke maatschappij leven. In een nationaal representatieve steekproef van Ipsos in mei 2020 bleek dat 15 procent van de Nederlandse bevolking op dat moment geloofde dat het coronavirus een biowapen is dat door mensen in een laboratorium gemaakt is.